Wstęp
Problematyka metod badań politologicznych jest jednym z najczęściej poruszanych tematów w pracach naukowych politologów. Metodologia politologii jest jednak nie tylko tematem, ale także punktem wyjścia do opisywania i badania tego tematu. Narzędzia badawcze kryjące się pod tym terminem są politologowi do pracy niezbędne – tak jak np. biologowi mikroskop. Podobnie jak właśnie mikroskop, pozwalają przyjrzeć się z bliska danemu problemowi, znaleźć i zrozumieć związek przyczynowo – skutkowy powodujący dane zjawisko. Gdyby używać dalej przykładu z mikroskopem, można by powiedzieć, że politolog używa „mikroskopu” do badania „mikroskopu”, co jednak powoduje pewien zamęt. Dlatego niezbędne jest jasne rozróżnienie przedmiotu i metod (narzędzi) badań politologicznych – i na tym właśnie pragnę skupić moją pracę. Zawarte zostaną w niej próby odpowiedzi na takie pytania jak: co jest przedmiotem badań politologicznym? jakich metod używa politolog? czemu służą badania politologiczne? Mam świadomość, że obszar wiedzy, jakim będę się zajmować, jest bardzo duży. Dlatego też praca ta nie będzie rewolucją, a jedynie syntezą wyników badań dwóch doświadczonych profesorów – Eugeniusza Zielińskiego i Andrzeja Jana Chodubskiego. Literaturę przedmiotu stanowić będą publikacje tych dwóch autorów oraz dodatkowo pokrewne tematycznie fragmenty z innych badaczy.
Definicja polityki
Przedmiotem badań politologicznych jest polityka. To – wydawałoby się – proste zdanie ma jednak pewien haczyk. Czym jest polityka? Niezbędna jest definicja, która pozwoliłaby wyznaczyć zakres dla badań politologicznych. Podają ją zarówno E. Zieliński w Nauce o państwie i polityce jak i A.J. Chodubski we Wstępie do badań politologicznych. Wymieniają m.in. takie cechy polityki jak: działalność społeczna, dążenie do przejęcia i utrzymania władzy, stosunek instytucji rządowych względem siebie i społeczeństwa, ich spektrum działania. Najbardziej klasyczną i uniwersalną definicję stworzył Max Weber: „[jest to] dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy, czy to między państwami, czy też w obrębie państwa między grupami ludzi, jaki ono obejmuje”[1].
Definicje polityki zależne są od podejścia badawczego. Wyróżniamy pięć sposobów definiowania polityki[2]: orientacja formalno-prawna (polityka to działalność aparatu państwowego), orientacja behawioralna (polityka to układ stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność kontroli, wpływu i władzy), orientacja funkcjonalna (polityka w społeczeństwie pełni funkcję kontrolną, mediacyjną, redystrybucyjną; pozwala wyrażać poglądy i realizować interesy), orientacja racjonalna (polityka to sztuka podejmowania decyzji będąc u władzy w taki sposób, aby godzić interesy różnych grup społecznych) oraz orientacja postbehawioralna (polityka to służba społeczeństwu, działanie mające na celu poprawę sytuacji bytowej narodu).
Polityka w istocie nie jest jednorodna i prosta. Składa się na nią wiele mniejszych składników, często będących samodzielnymi dyscyplinami i przedmiotami badań. Wyróżniamy spośród nich między innymi:
- Naukę o państwie
- Systemy prawne państw
- Przemiany cywilizacyjne i ustrojowe
- Ustroje polityczne państw
- Władze polityczne
- Administrację rządową
- Systemy polityczne
- Myśl polityczną
- Kulturę polityczną
- Ideologie, doktryny i programy polityczne
- Politykę społeczną i gospodarczą państwa
- Partie polityczne
Politykę ze względu na zakres, jaki obejmuje, można podzielić następująco:
- Polityka zagraniczna
- Polityka wewnętrzna
- Polityka gospodarcza
- Polityka socjalna
- Polityka kulturalna
Polityka jako przedmiot badań
Historia politologii jako samodzielnej nauki sięga XIX wieku. Już od 1819 nauczano jej na niektórych uniwersytetach francuskich. W roku 1872 utworzono w Paryżu École Libre de Science Politique a w 1876 na Columbia University – Graduate School of Political Science. Politologia, nazywana też nauką polityczną, wywodzi się – tak jak większość nauk społecznych – z filozofii. Na tematy polityczne rozmyślali już starożytni Grecy. To oni byli pionierami badań politologicznych – chociaż nie dokładnie w takiej formie, jaką stosujemy dzisiaj. Polityka była także przedmiotem prac m.in. Tomasza z Akwinu, Nicolo Machiavellego, Johna Locke’a, Johna Stuarta Milla, Jeana Jacquesa Rousseau, Thomasa Hobbesa, Charlesa Montesquiue.
Co w polityce warte jest badania? Odpowiedź na to pytanie wiąże się z zadaniami politologii. Zadaniem politologii jest próba znalezienia bądź stworzenia modeli, które kompleksowo ujmowałyby problematykę polityki jako system stosunków społecznych, współzależności i relacji (zarówno poziomych jak i pionowych) między społeczeństwem a władzą publiczną. Politolog więc powinien wykorzystywać swój warsztat do szukania powiązań między zachodzącymi zjawiskami politycznymi, określać powody konfliktów społecznych i tworzyć sposoby na ich zażegnanie. Ponadto najważniejszym i jednocześnie najtrudniejszym zadaniem politologii jako nauki jest próba przewidywania zjawisk społecznych i ich wyników.
W 1948 roku w Paryżu pod patronatem UNESCO odbyła się konferencja politologów. Przyjęła ona następującą listę problemów badawczych nauk politycznych:
- Ogólna teoria polityczna
- Teoria polityczna
- Historia myśli politycznej
- Instytucje polityczne
- Konstytucja
- Władza centralna
- Władza regionalna i lokalna
- Administracja publiczna
- Funkcje ekonomiczne i społeczne rządu
- Instytucje polityczne porównawcze
- Partie, grupy i opinia publiczna
- Partie polityczne
- Grupy i stowarzyszenia
- Udział obywateli w zarządzaniu
- Opinia publiczna
- Stosunki międzynarodowe
- Polityka międzynarodowa
- Organizacje międzynarodowe
- Prawo międzynarodowe[3]
Metody badawcze
Metody badawcze nauki politycznej mogą być klasyfikowane w zależności od charakteru źródeł, czasu prowadzenia badań i czasu, w jakim określone zjawiska i procesy miały lub będą miały miejsce. Do najczęściej wykorzystywanych należą następujące metody:
- analizy systemowej
- ilościowe i jakościowe
- porównawcza
- analizy instutucjonalno-prawnej
- historyczna
- behawioralna
- symulacyjna
- decyzyjna.
Metoda analizy systemowej
Analiza systemowa jest jedną z najpopularniejszych metod badawczych w politologii. Rozwinęła się najbardziej w Stanach Zjednoczonych. Za jej prekursora uważa się D. Eastona. Zjawiska polityczne rozumiane są w niej jako część systemu. System jest to natomiast „uporządkowany wewnętrznie w całość układ elementów mających określoną strukturę”[4].
Celem analizy systemowej jest skonstruowanie modelu pojęciowego zjawisk politycznych. Jest to więc całokształt zasad i metod naukowego myślenia oraz wszystkich środków pozwalających na badanie zespołu zjawisk politycznych w ujęciu całościowym.
Analiza systemowa polega na tworzeniu modelu systemowego, nazywanego także modelem pojęciowym, zjawisk politycznych. Wszystkie dziedziny rzeczywistości politycznej są w niej opisywane jako integralna całość wyróżniająca się z otoczenia. W klasycznym ujęciu Eastona analiza systemowa obejmuje:
- wejście do systemu (żadania i poparcie – energia)
- konwersja wewnątrzsystemowa
- wytwory systemu (dążenia i działania polityczne)
- sprzężenia zwrotne między “wejściem” a “wyjściem”
- środki służące utrzymaniu systemu wobec napięć pochodzących z otoczenia systemu albo wywołanych wewnątrz systemu
- granice systemu[5]
Analiza systemowa, w zależności od przedmiotu, dzieli się ponadto na:
- analiza makrosystemowa (obejmująca system polityczny jako całość)
- analiza systemowa średniego rzędu (dotycząca określonego podsystemu w ramach szerszego systemu politycznego)
- analiza mikrosystemowa (skupiająca się na pojedynczym elemencie systemu)[6].
Ujęcie ilościowe i jakościowe
Ujęcia ilościowe i jakościowe są też często nazywane statystycznymi. Są istotne i użyteczne przy badaniu szerokich zbiorowości w celu ustalenia cech zjawisk masowych. Pozwalają także na poszukiwanie trendów rozwoju zjawisk politycznych. Ujęcia statystyczne polegają na zbieraniu i przetwarzaniu danych masowych o zjawiskach społecznych i politycznych. Do metod ilościowych należą następujące obliczenia:
- szacunkowe (interpolacja) – pozwalają uzupełniać brakujące dane statystyczne; niestety, w ich przypadku margines błędu jest dość wysoki;
- nie wyczerpujące oraz reprezentacyjne – w przeciwieństwie do badanie całej danej społeczności (obliczenia wyczerpujące, np. spis ludności), dotyczą one tylko części zbiorowości; używa się ich, by przy możliwie małej próbie odwzorować schematy działania całego społeczeństwa; w przypadku obliczeń reprezentacyjnych próba musi odwzorowywać strukturę społeczną badanej społeczności;
- przeciętne – są to obliczenia średniej arytmetycznej, średniej geometrycznej oraz mediany; pozwalają one statystycznie porównywać różne społeczności (np. ilość komputerów na jednego mieszkańca w krajach Unii Europy);
Metoda porównawcza
Metoda porównawcza nazywa jest także analogią lub metodą komparatywną. Polega ona na poszukiwaniu podobieństw lub różnic między zachodzącymi procesami, instytucjami, systemami itp. Przedmioty te porównuje się pod względem jakościowym. Metoda ta jest podstawą badania w stosunkach międzynarodowych, gdyż zazwyczaj porównuje się instytucje pełniące podobne funkcje w różnych systemach politycznych.
Trudności w stosowaniu tej metody wynikają z konieczności właściwego doboru porównywanych instytucji. Ponadto wyniki badań wymagają dalszego opracowania naukowego.
Analiza instytucjonalno-prawna
Metoda analizy instutocjonalno-prawnej polega na studiowaniu aktów normatywnych tworzonych przez instytucje prawne (stąd nazwa). Jest ona istotna zarówno dla badania działania instytucji politycznych jak i całego systemu politycznego.
Metoda historyczna
Metoda historyczna jest metodą z pogranicza historii i politologii. Historia polityczna jest istotnym elementem politologii, zarówno w procesie nauczania, jak i przeprowadzania badań. Metoda historyczna polega na poszukiwaniu i badaniu genezy zjawisk politycznych, poszukiwania związku przyczynowo-skutkowego między zdarzeniami z przeszłości a sytuacją teraźniejszą. Ponadto A.J. Chodubski stwierdza: „Badania historyczne zjawisk politycznych służą politologii jako substrat hipotez. Historia dostarcza politologii materiału do szerokich generalizacji”[7].
Metoda behawioralna
Metoda behawioralna czasem nazywa jest też metodą socjologiczną, co wynika z jej powszechnego zastosowania w socjologii. Określić ją można jako próbą analizy zjawisk politycznych przez pryzmat zachowań jednostek w społeczeństwie. Podstawą tej metody jest obserwacja, z której wyróżniamy obserwację bezpośrednią (badacz jest jednocześnie uczestnikiem zdarzenia poddanego badaniu) oraz pośrednią (badacz ma do dyspozycji opis sytuacji). W badaniu tą metodą istotną rolę gra wymiar psychologiczny uczestnictwa jednostki w życiu politycznym, dlatego preferuje się w niej rozpoznanie przypadków partykularnych.
Metoda symulacyjna
Metoda symulacyjna polega na poszukiwaniu danych przez symulowanie działania utworzonych specjalnie do tego zadania kompleksowych modeli rzeczywistości. Zazwyczaj poszukiwaniem danych zajmują się komputery z racji bardzo zaawansowanych obliczeń, wynikających z mnogości dostępnych opcji postępowania. Przykładem zastosowania metody symulacyjnej przez jednostki ludzkie jest burza mózgów.
Celem badania tą metodą jest znalezienie w rzeczywistości politycznej (realnie funkcjonującej) nowych faktów i ich wzajemnych relacji. Używa się do tego celu jednoczesnej analizy i syntezy danych wyjściowych.
Symulacja może być substytutem rzeczywistości, gdy jej badania uniemożliwiają np. względy etyczne, koszty, czas, niebezpieczeństwo.
Metoda decyzyjna
Metoda decyzyjna polega na próbie analizy rzeczywistości politycznej pod kątem wpływu decyzji różnych ośrodków na zmiany w systemie nimi wywoływane. Charakteryzuje się ona zmiennością w zależności od stosowanej siatki pojęć. Spektrum zastosowania metody decyzyjnej zawiera się w następujących elementach:
- ośrodek decyzyjny,
- proces decyzyjny (geneza decyzji wynikająca z zachodzącego związku przyczynowo-skutkowego),
- decyzja polityczna
- implementacja polityczna (wprowadzenie decyzji politycznej w czyn, czyli przekształcenie jej w decyzję państwową).
Podsumowanie
W pracy tej zawarłem podstawowe pojęcia związane z metodami badań politologicznych wraz z ich krótkim wytłumaczeniem. W miarę możliwości odpowiedziałem na postawione we wstępie pytania. Oczywiście tematu nie uważam za wyczerpany, mając nadzieję, że w przyszłości będę miał jeszcze okazję na głębszą analizę omówionych zagadnień.
Bibliografia
- Antoszewski A., Herbut R., Leksykon politologii, Wrocław 1999, wyd. V
- Chodubski A.J., Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk 2006
- Jasiukiewicz M., Sobczak M., Soroka J.M., Nauka o polityce, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1985
- Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998
- Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2006, wyd. IV
- http://pl.wikipedia.org/
[1] M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998, s. 56
[2] A. Antoszewski, R. Herbut, Leksykon politologii, Wrocław 1999, wyd. V
[3] http://pl.wikipedia.org/wiki/Politologia, 04.01.2008
[4] A.J. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk 2006, s. 119
[5] M. Jasiukiewicz, M. Sobczak, J.M. Soroka, Nauka o polityce, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1985, s. 40
[6] A.J. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Gdańsk 2006, s. 119-120